Adrian Tyszkiewicz
 

Analiza ZBN

nr 3 (17) / 2017

24 listopada 2017 r.

Boko Haram (BH) jest organizacją religijno-terorystyczną, działającą od połowy lat 90. ubiegłego wieku w północnowschodniej Nigerii (stany: Adamawa, Borno, Yobe) oraz na terenach pogranicznych tego kraju z Czadem, Kamerunem, Beninem oraz Nigrem.

Ukształtowała w ciągu przeszło dwudziestu lat bezprecedensowy i radykalny styl funkcjonowania oparty na przemocy zbrojnej. W wyniku typowo przestępczej działalności, legitymizowanej założeniami salafickiej odmiany dżihadyzmu oraz koncepcjami mahdyzmu, doprowadziła do zajwiska masowego, wewnętrzengo uchodźstwa, znacznego pogorszenia warunków codziennego utrzymania oraz problemów aprowizacyjnych. Wedle  danych FAO  (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa), niemal 4,5-milionowa grupa z 13-milionowej populacji zamieszkującej wymienione wyżej regiony Nigerii powinna  otrzymywać stałą pomoc humanitarną. Co więcej, skutki działalności terrorystycznej przyczyniają się do pogłębienia istniejących już problemów rozwojowych, takich jak strukturalne bezrobocie i ubóstwo, niedostateczna podaż artykułów żywnościowych czy utrudniony dostęp do wody pitnej (szczególnie na terenach zajętych przez obozy dla uchodźców). BH poprzez stosowanie taktyki cechującej konflikty asymetryczne (ataki bombowe na cywilów i reprezentantów systemu władzy państwowej, na ośrodki kultu, miejsca wymiany handlowej oraz dworce autobusowe; porwania dla okupu, masowe zabójstwa) doprowadza też do powolnej acz systematycznej atrofii substancji infrastrukturalnej, szczególnie mieszkaniowej, utrudniając tym samym uchodźcom powrót do normalnego życia i generując lokalny, póki co, kryzys humanitarny.

Działalność organizacji noszącej pierwotnie nazwę "Ludzie Sunny i Społeczność Hidżry" zdominowana była przez treści czysto religijne, co przypisuje się domniemanemu pierwszemu przywódcy, Abubakarowi Lawanowi. Dookreślenie autoidentyfikacji i celów, jak i wykształcenie wyraźnej struktury miało być jednak dziełem jego następcy, imama Muhammada Yusufa (alias Aminu Tashen-Illimi), który korzystając z różnorodnych,  a w części kontrowersyjnych źródeł finansowania (obok datków członków sekty nielegalne wpłaty od zastraszonych polityków, biznesmenów czy fundusze ze zbrojnych napadów rabunkowych na banki oraz zamożną część lokalnej społeczności), zdołał doprowadzić do sytuacji, w której regionalna administracja stanu Borno w pewnym momencie legitymizowała działaność BH, czego oznaką było powołanie członka sekty, Buji’ego Foi'ego na funkcję zarządcy zasobów wodnych i członka władz stanowych.

Przywództwo Yusufa zaowocowało wyrazistym, antysystemowym i radykalnym profilem BH, opierającym się na podstawowym dla niego założeniu, iż każda systemowa emanacja państwa niegeryjskiego funkcjonująca w obrębie legislatywy, egzekutywy czy judykatywy, oparta o świecką, postkolonialną przecież tradycję, powinna być w całości odrzucona i zastąpiona regułami szariatu. Co więcej, Yusuf zdawał się nie akceptować instytucji formalnego obywatelstwa, gdyż w jego mniemaniu każdy, kto świadomie podlega prawu republikańskiemu oraz jego instytucjom automatycznie zalicza się do kategorii niewiernych, czyli wrogów islamu.

Radykalizacja działań BH w oparciu o idee głoszone przez Yusufa miała charakter ewoluującego procesu, który rozpoczął się w 2003 r. od niewielkiego konfliktu w rejonie osady Kanama w stanie Yobe, miejscu urodzenia Yusufa, gdzie grupa jego zwolenników, tworząc uprzednio tymczasowy obóz/osadę weszła w niegroźny z pozoru konflikt z ówczesnymi mieszkańcami wsi o prawo do połowów w lokalnym stawie. W efekcie rozowju wydarzeń 3 osoby, w tym jeden miejscowy policjant, poniosły śmierć. W następnych latach starcia BH z organami bezpieczeństwa państwa nigeryjskiego prowadziły w kierunku eskalacji przemocy zbrojnej, generowanej w części przez siłowe metody lokalnej policji. Kulminacją był słynny już list Yusufa do rządu federalnego, napisany w lecie 2009 r. w następstwie śmierci w zamieszkach 17 działaczy BH, w którym imam otwarcie wezwał członków organizacji do walki przeciw strukturom państwa. Było to impulsem do serii ataków na posterunki policji w stanach Bauchi, Borno, Yobe i Kano. W odpowiedzi rząd nigeryjski siłami wojska, policji oraz oddziałów specjalnych przeprowadził operację "Flush", w efekcie której zginęło około 800 sympatyków i członków BH, częściowo za sprawą stosowania przez organy państwa zasady odpowiedzialności zbiorowej. Zatrzymany przez policję Muhammad Yusuf w następstwie serii przesłuchań poniósł śmierć, po czym jego ciało wyrzucono na ulicę, aby unaocznić jego zwolennikom fakt utraty lidera.

Śmierć M. Yusufa budziła kontrowersje przede wszystkim za sprawą niejasnych okoliczności i tempa zdarzeń. Domniemane morderstwo można tłumaczyć chęcią pozbawienia członków ruchu silnego, charyzmatycznego przywódcy, co ułatwiłoby zapewne proces dalszego rozbijania organizacji. Niemniej jednak należy odnotować, iż imam Yusuf przechodził wcześniej szkolenie prowadzone przez Departament Wywiadu i Bezpieczeństwa - algierski wywiad wojskowy (fr. DRS), który od lat 90. odegrał sporą rolę w infiltrowaniu środowisk dżihadystycznych z kręgu Al-Kaidy Islamskiego Maghrebu (ang. AQIM), szczególnie w północnej i środkowej Afryce. Szkolenie odbywało się w obozie o kryptonimie "Tamouret" w południowej części Algierii, gdzie Yusuf miał zapewne możność zetknąć się z ważnymi osobistościami siatki Al-Kaidy, wykształconej z pierwotnej, algierskiej Grupy Salafitów dla Kaznodziejstwa i Walki (fr. GSPG), to jest Abdelhamidem Abu Zaïdem, Abdullahem al-Furathim oraz Mokhtarem bel Mokhtarem.

Powstanie DRS było pokłosiem sytuacji z 1992 roku, kiedy to generałowie algierscy odsunęli od władzy legalnie wybrany Islamski Front Ocalenia i ustanawiając dyktaturę dążyli do infiltracji i zwalczania zbrojnych środowisk fundamentalistycznych. W wyniku kryzysu paliwowego w USA w 1998 roku oraz ataku na World Trade Centre trzy lata później, Algieria stała się kluczowym partnerem USA w kwestii działań antyterrorystycznych. Obopólna współpraca miała zatem zabezpieczyć dostęp USA do afrykańskich złóż ropy naftowej, które wedle raportu wiceprezydenta USA Dicka Cheneya do roku 2015 miały stanowić źródło 25% pokrycia amerykańskiego zapotrzebowania na ten surowiec. Rola DRS miała zatem polegać na inspirowaniu incydentów terrorystycznych, które stanowiłyby pretekst do amerykańskiej interwencji zbrojnej na kontynencie w ramach proklamowanej  w tym celu przez prezydenta G.W. Busha globalnej wojny z terroryzmem. Warto przypomnieć jeszcze, iż Nigeria, matecznik BH, to drugi po Libii kraj dysponujący największymi złożami ropy naftowej w Afryce i jednocześnie jeden z sześciu afrykańskich członków OPEC. Kraj ten może pochwalić się także największymi złożami gazu ziemnego na kontynencie afrykańskim.

"Algierski ślad" w biografii przywódcy BH może świadczyć o grze strategicznej administracji amerykańskiej, inspirującej ruchy odśrodkowe celem potencjalnie możliwej interwencji zbrojnej utrzymującej strefę wpływów, w szczególności możliwość zabezpieczenia dostaw strategicznych zasobów naturalnych. Śmierć imama Yusufa, wykluczając czysty przypadek polegający na przykład na poddaniu organizmu zbyt silnej presji fizycznej w czasie przesłuchania, mogła wynikać zatem z planu uczynienia go ikoną męczeństwa za islam i w związku ze spodziewanym natężeniem konfliktu w Nigerii dać podstawę do interwencji i obecności militarnej w ramach zainicjowanych przez USA od 2004 roku regionalnych koalicji: Inicjatywy Pan-Sahelu (Pan-Sahel Initiative, PSI), grupującej Mali, Mauretanię, Niger i Czad, a także Transsaharyjskiego Partnerstwa Antyterrorystycznego (Transsaharian Counterterrorism Partnership, TSCTP), powołanego w 2005 r., gdzie obok powyższych państw znalazły się Burkina Faso, Nigeria i Senegal. Pośrednio może o tym świadczyć także instytucjonalizacja amerykańskiej obecności w regionej, w postaci utworzenia w 2008 r. US AFRICOM-u: regionalnego dowództwa odpowiedzialnego za interesy amerykańskie w Afryce.

Pomimo utraty charyzmatycznego przywódcy, zniszczenia sztabu organizacji i meczetu w Maiduguri w sierpniu 2009 r., BH przegrupowało się i od 2010 roku prowadzi nieprzerwaną, jeszcze bardziej radykalną co do metod i nieco odmienną w treści w stosunku do okresu wcześniejszego działalność. Wszystko to dzieje się pod przywództwem niegdysiejszego zastępcy Muhammada Yusufa, Abubakara Shekau’ego. Tenże przywódca nie jest postrzegany jako typ intelektualisty i kaznodziei głoszącego jednoznaczne co do treści tezy. Shekau stawia raczej na rozpoznawalność i szokowanie medialne (publikowanie filmów z egzekucji i dekapitacji), co oceniane jest jako próba zwrócenia uwagi przywódców globalnej siatki terrorystycznej, identyfikowanej głównie z tak zwanym Państwem Islamskim (IS) oraz Al-Kaidą. Organizacja w latach 2010-2015 sięgnęła w tym celu po takie metody, jak grupowe porwania i długotrwałe przetrzymywanie (casus uprowadzenia 276 uczennic  państwowego liceum w Chibok, stan Borno, w 2014 r. - części porwanych udało się uciec, część została wymieniona za bojowników BH dzięki mediacji Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża), zamachy bombowe dokonywane przez nieletnich, w tym dziewczynki oraz zamachy z użyciem samochodów-pułapek. Zwiększył się także zasięg terytorialny BH, gdyż grupy terrorystów dokonywały rajdów poza północnowschodni kraniec Nigerii atakując zarówno małe wsie, jak i ośrodki miejskie, gdzie dokonywano głównie zaboru mienia i pod groźbą śmierci rekrutowano nowych bojowników. Te i inne wydarzenia przyczyniły się zapewne do wciągnięcia BH w 2013 r. na listę zagranicznych organizacji terrorystycznych (ang. FTO) przez Departament Stanu USA.

Być może stanowisko USA wpłynęło częściowo na ewidentne docenienie aktywności BH przez struktury bliskowschodniego terroryzmu. Po tym, jak w dniu 7 marca 2015 r. Abubakr Shekau złożył hołd samozwańczemu kalifowi tzw. Państwa Islamskiego, Abu Bakrowi Al-Baghdadiemu, rzecznik IS w imieniu kalifatu przyjął wyrazy poddaństwa, po czym przy pomocy nagrań video zamieszczonych w internecie ogłoszono publicznie gratulacje od tak zwanych prowincji IS, to jest Algierii, Jemenu, Libii, Syrii i Iraku. Fakt przystąpienia do terytorialnej sieci Państwa Islamskiego znalazł wyraz także w zmianie oficjalnej nazwy Boko Haram: z "Islamskie Państwo Boko Haram" na "Islamskie Państwo w Zachodnioafrykańskiej Prowincji" (ang. ISWAP).

Przyszłość BH w kontekście regionalnym zależy zatem od losów samego Państwa Islamskiego oraz współpracy z tą organizacją, która obecnie w co najmniej dwóch swoich prowincjach: Syrii i Iraku, znalazła się w terytorialnym potrzasku. Może to skutkować albo dezintegracją sieci, w tym związków z BH, albo – przeciwnie – przenikaniem bojowników w inne rejony zdestabilizowane, w tym do Nigerii i państw ościennych.

W kontekście czysto lokalnym BH współpracuje i jest luźno powiązana z  siecią terrorystyczną grupującą byłe komórki Al-Kaidy w Nigerii, które w roku 2012 utworzyły organizację "Ansaru" (Front Obrony Muzułumanów w Czarnej Afryce), otwarcie wyrażającą  dążność do utworzenia własnego państwa islamskiego. W 2013 r. ta organizacja uległa rozpadowi, jednakże jej byli  bojownicy rozpoczęli na nowo działania pod przywództwem Khalida al-Barnawi'ego, operując na pograniczu kameruńsko-nigeryjskim. Nowa grupa, działając podobnie jak BH m.in. poprzez porwania dla okupu i przemyt, zdołała odnowić kontakty z byłymi bojownikami Al-Kaidy w północnej Afryce, wspierającymi obecnie IS, dzięki czemu BH zyskało kanały komunikacyjne z Libią i Tunezją.

Niemniej jednak dostrzegalna obecność i działalność aktywistów nigeryjskiej Al-Kaidy pod wyrazistym przywództwem al-Barnawi'ego, ewentualnie Mahamata Dauda, odpowiedzialnego między innymi za kontakty BH z komórkami Al-Kaidy w Mali, czy  Mokhtara bel Mokhtara, ocenianego jako niezależny, ale lojalny spadkobierca koncepcji Osamy bin Ladena, może doprowadzić do marginalizacji roli A. Shekau'ego i w czasie postępującego osłabienia wpływów i zdobyczy terytorialnych IS przyczynić się do przejęcia inicjatywy w rejonie Nigerii i Jeziora Czad przez zwolenników siatki Al-Kaidy. Rysująca się rywalizacja personalna może wpłynąć wedle opinii analityka Jamestown Foundation Jackoba Zenna na kształtowanie się tak zwanej trzeciej drogi – sieci rozpiętej przez afrykańskie komórki i frakcje terrorystyczne pomiędzy tak zwanym Państwem Islamskim a Al-Kaidą Islamskiego Maghrebu, czego konsekwencji w chwili obecnej nie sposób przewidzieć.

Źródła ilustracji:

1. How Boko Haram Became the Islamic State’s West Africa Province - www.rightsidenews.com

(http://www.rightsidenews.com/wp-content/uploads/2016/05/boko_haram_map.png)

2. Nigeria Chibok abductions: What we know - www.bbc.com

(https://ichef-1.bbci.co.uk/news/624/cpsprodpb/D780/production/_90786155_boko-blur-afp.jpg)