Bacznych obserwatorów bezpieczeństwa europejskiego zelektryzowała wiadomość o projekcie utworzenia Szkoły Wywiadu Unii Europejskiej w ramach stałej współpracy strukturalnej w obrębie wspólnej europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony. Taka decyzja zapadła 19 listopada br. w Brukseli na spotkaniu ministrów obrony i spraw zagranicznych państw członkowskich UE. Ministrowie reprezentujący 25 państw uczestniczących w stałej współpracy strukturalnej (Permanent Structured Cooperation – PESCO) przyjęli 17 nowych projektów dotyczących bezpieczeństwa i obronności, a jednym z nich jest inicjatywa Wspólnej Szkoły Wywiadowczej UE (Joint EU Intelligence School - JEIS). Media specjalizujące się w tematyce europejskiej natychmiast podchwyciły tę informację, epatując opinię publiczną obrazem „szkoły szpiegów” i „unijnej akademii wywiadowczej”. Projekt JEIS ilustruje potrzeby i ograniczenia unijnej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony, a zarazem wskazuje na wyzwania i zagrożenia, z którymi państwa członkowskie muszą się zmierzyć w nadchodzących latach. Budzi jednak wiele wątpliwości dotyczących jego założeń oraz możliwości realizacji.

Artur Gruszczak

Komentarz ZBN nr 16 (40)/2018

21 listopada 2018 r.

© 2018 Uniwersytet Jagielloński & Artur Gruszczak

 

Bacznych obserwatorów bezpieczeństwa europejskiego zelektryzowała wiadomość o projekcie utworzenia Szkoły Wywiadu Unii Europejskiej w ramach stałej współpracy strukturalnej w obrębie wspólnej europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony. Taka decyzja zapadła 19 listopada br. w Brukseli na spotkaniu ministrów obrony i spraw zagranicznych państw członkowskich UE. Ministrowie reprezentujący 25 państw uczestniczących w stałej współpracy strukturalnej (Permanent Structured Cooperation – PESCO) przyjęli 17 nowych projektów dotyczących bezpieczeństwa i obronności, a jednym z nich jest inicjatywa Wspólnej Szkoły Wywiadowczej UE (Joint EU Intelligence School - JEIS). Media specjalizujące się w tematyce europejskiej natychmiast podchwyciły tę informację, epatując opinię publiczną obrazem „szkoły szpiegów” i „unijnej akademii wywiadowczej”. Projekt JEIS ilustruje potrzeby i ograniczenia unijnej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony, a zarazem wskazuje na wyzwania i zagrożenia, z którymi państwa członkowskie muszą się zmierzyć w nadchodzących latach. Budzi jednak wiele wątpliwości dotyczących jego założeń oraz możliwości realizacji.

Oficjalny komunikat Rady UE zawiera lakoniczną informację o utworzeniu z inicjatywy dwóch państw: Grecji i Cypru JEIS we współpracy z państwami członkowskimi UE, ośrodkami doskonalenia NATO oraz „służbami wywiadowczymi i bezpieczeństwa”. Szkoła Wywiadu UE ma oferować cywilnym i wojskowym funkcjonariuszom wywiadu państw członkowskich kształcenie i szkolenie w zakresie wywiadu i w innych określonych dziedzinach. W doniesieniach prasowych zwracano uwagę, iż JEIS ma być swoistą konkurencją dla stworzonego przez Stany Zjednoczonego sojuszu „pięciorga oczu” i jest kolejnym efektem Brexitu, jako że Wielka Brytania dotychczas blokowała rozwój współpracy wywiadowczej w ramach UE.

Pomijając te szczątkowe doniesienia, warto odnieść się do samego pomysłu oraz wyjasnić wątpliwości z nim związane.

1. Projekt Szkoły Wywiadu umieszczono w ramach CSDP, ujmując go – w ogólnym zarysie – w szerszym, transatlantyckim kontekście. W domniemaniu jego głównym zadaniem będzie zwiększenie zdolności rozpoznania i odpowiedzi, a także budowy odporności, na zagrożenia hybrydowe. Innym zadaniem może być przygotowanie do misji i operacji prowadzonych przez państwa UE w ramach CSDP, a także bieżące zdolności analizy sytuacyjnej w czasie trwania misji i operacji. Tym niemniej, poza CSDP pozostaje szeroki obszar bezpieczeństwa wewnętrznego UE oraz ochrony granic zewnętrznych. Takie zagrożenia, jak terroryzm, niekontrolowana migracja, cyberataki, groźna przestępczość transgraniczna w równie poważnym stopniu wymagają wspólnych działań. UE podjęła dotychczas skromne działania na poziomie wywiadu strategiczego, prowadzone przez wybrane agencje, takie jak Europol, Frontex czy ENISA. Inna agencja, CEPOL (Europejska Akademia Policyjna), oferuje szkolenia w zakresie analizy kryminalnej i rozpoznania wywiadowczego zagrożeń niemilitarnych. Gdyby aspekty bezpieczeństwa wewnętrznego zostały wyłączone z zakresu działań JEIS, oznaczałoby to dalsze rozproszenie zdolności wywiadowczych w obrębie Unii Europejskiej i osłabienie kompleksowego podejścia do bezpieczeństwa UE.
2. Inicjatywa grecko-cypryjska zmierza do podniesienia zdolności wywiadowczych i kontrwywiadowczych państw funkcjonujących w różnych konfiguracjach architektury bezpieczeństwa europejskiego: członków UE działających w ramach PESCO, w zdecydowanej większości należących także do NATO. Jak ogólnie wiadomo, poziom współpracy wywiadowczej w ramach NATO wyraźnie różni się od tego praktykowanego w Unii Europejskiej. Co więcej, państwem nadającym ton tej współpracy są Stany Zjednoczone. Niejednokrotnie krytyczne opinie administracji Donalda Trumpa na temat zdolności wojskowych krajów UE muszą być brane pod uwagę przy przewidywaniu konkretnych efektów funkcjonowania JEIS. Przepływ wiedzy, umiejętności i kompetencji w obrębie JEIS może być utrudniony wskutek tarć i napięć w obrębie wspólnoty transatlantyckiej.
3. Inicjatywa JEIS wyszła od Grecji i Cypru, a więc państw o flankowym położeniu geostrategicznym w UE, borykających się od dłuższego czasu z problemami wewnętrznymi o podłożu społeczno-gospodarczym. Ich wkład w zdolności wojskowe Unii jest niewielki i nie wykazuje tendencji wzrostowych. Te dwa państwa nie uczestniczą w nieformalnych strukturach współpracy wywiadowczej, szczególnie w sieciach nasłuchu radioelektronicznego (SIGINT), funkcjonujących pomiędzy państwami członkowskimi UE oraz ich kluczowymi partnerami zewnętrznymi (tzw. sojuszach „dziewięciorga oczu” oraz „czternaściorga oczu” – SIGINT Seniors Europe). Z tego względu wiarygodność inicjodawców i zdolność pozyskania większej liczby partnerów mogą być w znacznym stopniu ograniczone.
4. Rządy Francji i Niemiec - dwóch największych państw członkowskich UE, mających także istotny wpływ na kształtowanie i realizację wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony (CSDP) – na razie nie wyraziły swojej opinii na temat JEIS. Jest ona zgodna z inicjatywą zawartą przez prezydenta Francji Emmanuela Macrona w „Inicjatywie dla Europy” przedstawionej w wystąpieniu na Uniwersytecie Sorbona we wrześniu 2017 r. Macron powiedział wówczas: „Chcę utworzenia Europejskiej Akademii Wywiadowczej w celu wzmocnienia więzi między naszymi państwami poprzez szkolenia i wymianę.” Równocześnie Francja podjęła kroki w kierunku zacieśnienia współpracy wywiadowczej ze Stanami Zjednoczonymi. Jedno nie wykluca drugiego, niemniej może determinować zakres i charakter tych form aktywości. Inicjatywa JEIS idzie w parze ze zwiększonym zaangażowaniem Niemiec w europejską współpracę w zakresie rozpoznania i analizy wywiadowczej w odniesieniu do zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego, głównie terroryzmu, ekstremizmu i przestępczości transgranicznej. Wsparcie ze strony Francji i Niemiec będzie decydujące dla powodzenia unijnej Szkoły Wywiadu.
5. Przyszły ośrodek zlokalizowany na Cyprze będzie musiał zostać wyposażony w zaawansowane i kosztowne systemy zabezpieczeń przeciwpodsłuchowych, kontroli obszarowej i dostępu oraz pieczołowitego naboru personelu pomocniczego, jak również sprawdzenia przyszłych uczestników szkoleń i kursów. Będzie to wyjątkowo odpowiedzialny aspekt funkcjonowania JEIS z dwóch powodów:

• Władze państw-inicjatorów JEIS są zwolennikami bliskiej współpracy politycznej i gospodarczej z Federacją Rosyjską, zainteresowanymi w rozwoju kontaktów na wielu płaszczyznach i otwartymi na rosnącą obecność rosyjskich podmiotów gospodarczych na ich terytorium;
• Cypr jest obszarem intensywnej aktywności szpiegowskiej wielu państw spoza UE, zarówno z Europy Wschodniej (Rosji), jak też Azji (np. ChRL) i Bliskiego Wschodu; instruktorzy i kursanci będą delegowani przez państwa członkowskie, w których gestii będzie dokładne sprawdzenie tych osób pod kątem  i – być może – udzielenie osłony kontrwywiadowczej.

6. Program szkoleń, sylabusy kursów oraz organizacja procesu kształcenia będą musiały uwzględnić zróżnicowane potrzeby poszczególnych państw uczestniczących w JEIS, różnice narodowych kultur wywiadowczych, restrykcje odnośnie do poziomu dostępu do informacji niejawnych oraz deficyt zaufania przenikający współpracę UE w dziedzinie bezpieczeństwa. Ze względu na niski poziom wymiany informacji oraz dzielenia się produktami wywiadowczymi w obrębie UE, zawartość merytoryczna kursów oraz ich praktyczne efekty mogą być do tego stopnia ograniczone, że zniechęcą do udziału kolejne grupy potencjalnych uczestników. „Miękkie kompetencje” dostarczane kursantom prędzej czy później będą skonfrontowane z agresywną infiltracją, operacjami szpiegowskimi i walką informacyjną, stosowanymi przez wrogie podmioty państwowe i pozapaństwowe.

 

Pojawienie się formalnej inicjatywy centralnego ośrodka podnoszenia kompetencji wywiadowczych funkcjonariuszy państw członkowskich UE zasługuje na uwagę. Formalne poparcie ministrów obrony 25 państw uczestniczących w PESCO otwiera pole do dalszych działań.  Będą one zależały od woli kluczowych graczy w obszarze bezpieczeństwa UE: Francji, Niemiec oraz Stanów Zjednoczonych. To one zdecydują, czy JEIS będzie wydmuszką czy realną odpowiedzią na wrogie działania zagrażające bezpieczeństwu państw członkowskich UE.

 

Źródło ilustracji: kolaż autora na podstawie źródeł na licencji CC.